જુમો ભિસ્તી ગધ બોધકથા ગુજરાતી પાઠ્યપુસ્તક ધોરણ,--૮ ધૂમકેતુ

જુમો ભિસ્તી

ગૌરીશંકર ગોવર્ધનરામ જોશી "ધૂમકેતુ"

જન્મ ---12-12-1892

મૃત્યુ--- 11 -3-1965

ધૂમકેતુ જન્મ સૌરાષ્ટ્રમાં ગોંડલની પાસે વીરપુર માં થયો હતો ટૂંકીવાર્તા અને કલામય ઘાટ આપી તેના સ્વરૂપને વિકસાવનાર 'ધૂમકેતુ'નું ગુજરાતી સાહિત્યમાં ચિરંજીવ પ્રદાન છે.

   એ દૃષ્ટિએ તણખા મંડળ માં ની વાર્તાઓ નું ગુજરાતી સાહિત્યમાં વિશિષ્ટ સ્થાન છે ટૂંકીવાર્તા ઉપરાંત નવલકથાઓ ,પ્રવાસ વર્ણન, આત્મકથા જેવા સાહિત્યસ્વરૂપો તેમણે ખેડયા છે.

    આ વાર્તા માં માનવી અને પશુ વચ્ચે ના નિસ્વાર્થ પ્રેમ નું, ની ભાવના નું હૃદયં ગમ નિરૂપણ થયેલું છે. જુમો પોતાના પાડા ને સાચવીને રાખે છે તેરે લાડ કરે છે અને બચાવવા વલખા મારે છે અરે એની સાથે મોતને ભેટવાની તૈયારી બતાવે છે. તે જ રીતે પાડો પણ પોતાના માલિકને સમજદારીથી બચાવી લે છે થોડી ચૂંટેલી વિગતોથી જ વાતાવરણ જમાવવાની ધૂમકેતુની શક્તિનો ખ્યાલ આ વાર્તા પરથી અવશ્ય આવશે .

   આણંદપુર ના એક ખૂણામાં ઝૂંપડાં જેવો માત્ર ત્રણ મકાનો પોતાના દેખાવથી આવતાં-જતાં નું લક્ષ ખેંચી રહેતા જૂની ખખડધજ આમલી ત્રણે મકાનોને ઢાંકતી, ચારેતરફ ગટરની દુર્ગંધ છૂટતી અને ધૂળના ગોટા ઊડતા. પતરાના ,પાટીયાના, અને ગૂણીયાના એમ અનેકરંગી થીગડાં મારેલી ખડકી ખુલ્લી રહેતી. ફાટેલી તૂટેલી સાદડી પર જુમો ભિસ્તી પોતાનો હુકો ગગડાવતો બેઠો હોય. જુમાએસોના રૂપા ના વાસણ થી માંડીને દીકરાની ફૂટેલી હાંડલી સુધી બધા તડકાછાંયડા જોઈ લીધા હતા. જમ્યો ત્યારે શ્રીમંત મા-બાપને ત્યાં હાથમાંથી બીજા હાથમાં ફર્યા કરતો .હજી એની સાંભળ્યું હશે કે પોતે દસ વર્ષનો થયો ત્યારે હાથી પર બેસીને પરણવા નીકળેલો. તે વખતે તેણે શોખ ખાતર એક પાડો પાળેલો. આજ અનેક રંગો જોયા પછી બંને જણા વેણુ અને જુમો સાથે રહેતા. વેણૂ નામ વિચિત્ર હતું

પૈસાની છોળ આંગણે રેલાતી ત્યારે જુમાને અનેક મિત્રો હતાં તેમાંથી કોઇક સાહિત્ય રસિક હિન્દુ મિત્રે  પાડાને આવું કુમળું-વેણુ જેવું-નામ આપી દીધેલું પછી તો એ ચાલ્યું. જુમો લક્ષાધિપતિ હતો. ભિખારી બની ગયો. વળી ચડ્યો ,પાછો પડ્યો અને આજે છેવટે આ ત્રણ તૂટેલા ઝૂપડામાં એનો બધો સામાન સચવાઈ રહે તો. એક માનવીનો બંધાતો, વચ્ચે બારણું હતું તેમાંથી શેઠ ને નોકર આખો દિવસ એકબીજાની સામે જોઇ બેસી રહેતા, અને ત્રીજા ઝૂંપડા માં ઘાસ ભરાતું. મિત્રો આવ્યા, ગયા, અને ટળ્યા. માત્ર જુમો અને વેણુ બાળપણથી આજ સુધી અખંડ રહ્યા હતા.

     આજ હવે વેણૂની પીઠ ઉપર મોટીમોટી મશક ભરીને જુમો સવારના પાંચ વાગ્યામાં નીકળતો વેણુ ની ઘંટડી ધીમે વાગતી હોય જુમો એકાદ ગઝલ કે ગીત લલકારતો ચાલ્યો જતો હોય. બારણે બારણે પાણી ભરી દીધા પછી શેઠ અને નોકર બંને પાછા વળતા. જુમા ને એક પૈસાના ગાજર કે બહુ તો ટામેટાં કે ભાજી પોતાના શાક માટે અને બથ ભરીને ગદબ-જેની વેણુ પાછળ દેખાતો આવતો હોય.બસ, આ હંમેશા ની ખરીદી આ જીવનને આટલું કામ એથી વધુ ક્યારેય કરવું નહીં. કોઈ વધુ કામ આપે તો લેવું નહીં, ને ઘરાક હોય તેમાંથી ઘટે તો બીજાને ગરાક થવા કહેવું નહીં. બપોરથી માંડીને છેક સાંજ સુધી જુમો હોકો ગગડાવ્યા કરતો. તેના સંગીતમાં લીન થતો હોય તેમ પેલો પાડો પણ માખીને ઉડાડવા કાન ફફડાવતો આંખ મીંચીને ઊંઘતો હોય કે જાગતો સૂતો હોય. શેઠ ને નોકર બપોરથી સાંજ સુધી સામસામે એકબીજાને નિહાળ્યા હતા!

   છેક સાંજે બંને મિત્રો ફરવા નીકળતા અને નદીના કાંઠા સુધી જઈને પાછા વળતા વખતે સવારે કામ થોડું હોય તો સવારે પણ નીકળી પડતા.

   એક દિવસ સવારે પાંચ વાગ્યે આ પ્રમાણે બંને ફરવા નીકળે જુમા નો વિચાર હતો કે  પાડો થોડું ઘણું ચરે તો સારું.પણ વેણુને એમ લાગ્યું કે એમ બહાર ખાતા ફરવું એ ગૃહસ્થાઈના  લક્ષણ નહીં! એટલી જુમો  ખવડાવવાનું કરે તો પણ પાડો રણકી ને સામે ઉભો રહે અન 'ના, નહીં ખાઉ'એમ સ્પષ્ટ સંભળાવી દે.!

   અંતે જુમો થાક્યો:"ચાલ ત્યારે, ઘેર જઈને ખાજે. તને પણ લાડ કરવાની ટેવ પડી છે!"

  વિજય થયો હોય તેમ પાડો આનંદમાં  રણક્યો. પોતાના પૂછડા ને બરડા પર પછાડ્યું ને જુમા ની સામે જોઈ કાન "રણક ' કરતોક તે ચાલ્યો. જીતના આનંદમાં પહેલા તો એ થોડુંક દોડ્યો.

   "જો! જો! હવે પાછો વાળું કે? દોડવાનું છે?"જુમાએ મોટેથી ઠપકાથી બૂમ પાડી., પણ તે પહેલાં વેણુ તો રસ્તે ચડી ગયો હતો. રસ્તામાં આડી રેલવેની સડક હતી જરાક ઉતાવળે ચાલતાં ,પાડાનો પગ રેલના બે પાટાની વચ્ચે આવી ગયો. પગને કાઢવા તેણે પ્રયત્ન કર્યો, પણ ફોગટ. ધબ દઈને નીચે બેસી ગયો. અને જેમ જેમ પગ કાઢવા પ્રયત્ન કર્યો તેમ તેમ વધારે ને વધારે ભરાતો ગયો. જુમો પાછળ હતો‌. તે શ્વાસભેર દોડયો આવ્યો. તેણે આવીને પાડાનો પગ લઈ આમતેમ મચડયો, પણ બધું વ્યર્થ!

   આછું અંધારું ને પાછો ઉજાસ હતો. થોડી દુર સિગ્નલનો હાથો નમેલો દેખાતો હતો. જુમાના પેટમાં ધ્રાસકો પડ્યો:"ગાડી આવશે તો?'

   તે એકદમ રસ્તા તરફ દોડયો. સવારના વહેલા ફરવા નીકળેલા બે શોખીન જુવાનોને તેણે આવતા જોયા.તેમના એકેક હાથમાં નેતરની સોટીઓ ઊછળતી હતી અમે ખુશનુમા હવા લેવા માથા પરની ટોપીઓ ઉતારી બીજા હાથમાં લઇ લીધી હતી. ગાંડા જોડે તેમ જુમો દોડ્યો.

" એભાઈસાબ! મારો  વે... મારો પાડો. અબઘડી કપાઈ જશે.જુઓ,પણે જુઓ--પેલા પાટા માં સપડાયો છે‌.!"

  બન્ને જણાએ જુમાએ દેખાડ્યું ત્યાં જોયું. કંઈક કાળું તરફડતું લાગ્યું.

   "શું છે ?

"મારો વેણુ---પાડો!"

"ઓહો!... જા,જા, ફાટકવાળા પાસે  દોડ...."

"તમે માબાપ ,ટેકો દો તો પગ નીકળી જાય જીવ બચે!"

  "અમે? તું દોડ , દોડ, ફાટક વાળા ને કહે !"કહીને એ બંને જણા તો ચાલતા થઈ ગયા! જુમો ફાટકવાળા તરફ દોડ્યો, ઘરમાંથી આવતા ઘંટીના અવાજ સિવાય કોઈ માણસ ફરકતુ લાગ્યું નહીં. એટલામાં છેટે ગાડીની સિસોટી સંભળાઈ. જુમા એ ચારે તરફ એક નિરાશ દષ્ટિ ફેંકી, પણ માણસનું કોઈ જ છૈયુ સરખુયે જણાયું નહી ઝપાટાબંધ સિગ્નલ ના થાંભલા તરફ દોડ્યો .સાંકળ ખેંચી .ઘંટી ના અવાજમાં તેનો સાદ સંભળાય તેમ હતું નહીં તેણે જોરથી બારણામાં પાટું માર્યું.

   "એ કોણ?"

"એ ચાલો! ભાઈ બહેન! સિગ્નલ ફેરવો; મારું જનાવર કચરાઇ જશેે"!

 "ઘેર કોઈ ભાઈ માણસ નથી."બસ, આટલા બેદરકાર જવાબની સાથે જ ઘંટી ફરીથી ગાજવા માંડી.

    " દોડો! દોડો !.... મારું જનાવર કપાય છે.!"

  જુમાએ હતું તેટલું બળ કરીને ચીસ પાડી; પણ એના કર્કસ પડઘા સિવાય શાંતિ જેવી હતી તેવી જ રહી! જુમાએ આકાશ તરફ જોયું. છેલ્લો તારો આથમતો હતો. અજવાળું વધવાને બદલે ધુમ્મસ પથરાતું. ગાડીનો અવાજ તદ્દન નજીક આવતો હતો. તેણે પોતાની લાકડી ફેંકી દીધી.

   "યા પરવરદિગાર!" તેણે મોટે થી બુમ પાડી.

   એટલું બોલીને જુમો એકદમ દોડ્યો. વ્યર્થ મહેનત પછી વેણુ થાકીને હાંફતો પડ્યો હતો. તેની ગોદમાં તે ભરાઇ બેઠો. વેણુએ તેને શાંત રીતે  ખંજવાળ્યા કર્યું.

  "દોસ્ત! ભાઈ! વેણુ ! આપણે બન્ને સાથે છીએ હોં !"તેમ કહીને જુમો છેક તેના પગ પાસે દોડયો.

   દરપળે ટ્રેન ના ધબકારા વધ્યા, સિસોટી પર સિસોટી થઈ. જોશબંધ ફરતા પૈડાં સંભળાયાં. જુમો વેણુ ને ભેટી પડ્યો. પણ જેવી ગાડી છેક પાસે આવી કે તરત જ, પોતે બેભાન થાય તે પહેલાં વેણુ એ માથું ઊંચક્યું, અને પોતાના શેઠ ને બચાવવા એક ઝપાટે માથું મારીને એને પાટાથી દૂર ફેંકી દીધો.

  વેણુ પર થઈને આખી ટ્રેન ચાલી ગઈ. તેના ધગધગતા લોહીના પ્રવાહથી જુમાનુ કેડિયું ભીંજાઈ ગયું. તેને કળવળી ને બેઠો થયો, ત્યારે લોહીના ખાબોચિયામાં ઢંકાયેલા થોડા છૂટાછવાયા છૂટાછવાયા ભાગ સિવાય એના પ્યારા મિત્ર વેણુ નું કાંઈ પણ નામ નિશાન  રહ્યું ન હતું!

   હજી પણ હંમેશા જુમો સવારમાં જ એકલો, અશાંત, એ રસ્તે ફૂલ થઈને આવતો દેખાય છે, અને એના એક માનીતા પથ્થર પર ફુલ મૂકીને' વેણુ ! વેણુ ! વેણુ...!'એમ ત્રણ બૂમ પાડીને ચાલ્યો જાય છે.,

ગુજરાતી પાઠ્યપુસ્તક ધોરણ---૮

પ્રથમ સત્ર 

માંથી સાભાર---